Sylwebaeth Ar Yr Adrannau

Rhan 1 Gweinyddu a Chofrestru Etholiadol

Pennod 4: Hygyrchedd Ac Amrywiaeth: Etholiadau Cymreig
Adran 24 - Adroddiadau gan y Comisiwn Etholiadol

75.Mae adran 24 yn mewnosod adran 5A yn DPGER. Mae dyletswydd ar y Comisiwn Etholiadol o dan adran 5 o DPGER i lunio adroddiad ar weinyddiaeth pob un o etholiadau’r Senedd. Mae adran 5A(1) o DPGER fel y’i mewnosodir gan adran 24 yn creu dyletswydd i’r Comisiwn Etholiadol lunio a chyhoeddi adroddiad ar weinyddiaeth etholiadau cyffredin ar gyfer cynghorwyr i siroedd, bwrdeistrefi sirol a chymunedau yng Nghymru.

76.Mae is-adrannau (2) a (3) o adran 5A yn gosod dyletswydd ar y Comisiwn Etholiadol i gynnwys yn ei adroddiadau yn dilyn etholiadau’r Senedd ac etholiadau llywodraeth leol ddisgrifiad o’r camau y mae swyddogion canlyniadau wedi eu cymryd i gynorthwyo personau anabl i bleidleisio yn yr etholiadau hynny pan allai’r anableddau effeithio ar eu hawl i bleidleisio.

77.Mae is-adran (4) o adran 5A yn diffinio “disability” at ddibenion is-adran (3), mewn perthynas â gwneud rhywbeth, fel ei fod yn cynnwys anallu tymor byr i’w wneud. Mae hyn yr un fath â’r diffiniad o “disability” yn adran 202 o Ddeddf 1983 (sef y Ddeddf y gwneir y rheolau odani ar gyfer cynnal etholiadau llywodraeth leol) ac yn erthygl 2(1) o Orchymyn Cynulliad Cenedlaethol Cymru (Cynrychiolaeth y Bobl) 2007 (O.S. 2007/236) (sy’n cynnwys y rheolau ar gyfer cynnal etholiadau Senedd Cymru).

78.Mae is-adran (4) o adran 5A hefyd yn diffinio “returning officer” (swyddog canlyniadau) at ddiben y ddyletswydd yn is-adran (3) i adrodd ar gamau a gymerwyd gan swyddogion canlyniadau. Yn achos adroddiadau ar etholiadau’r Senedd, fe’i diffinnir drwy gyfeirio at orchmynion a wneir o dan adran 13 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 (y cyfeirir ati fel “DLlC 2006” o hyn ymlaen), sy’n llywodraethu’r modd y cynhelir etholiadau’r Senedd. Yn achos adroddiadau ar etholiadau llywodraeth leol, diffinnir swyddogion canlyniadau fel person a benodir o dan adran 35(1A) o Ddeddf 1983.

79.O dan y trefniadau ar gyfer ethol aelodau i Senedd Cymru a sefydlir gan Ddeddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) 2024, nid oes dim is-etholiadau pan fydd seddi gwag ymhlith aelodaeth Senedd Cymru. Mae adran 25(3) yn gwneud darpariaeth drosiannol fel y bydd adroddiad o dan adran 5A(3) yn ofynnol hefyd ar gyfer is-etholiad yn un o etholaethau’r Senedd cyn i ddarpariaethau Deddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) 2024, sy’n gwneud y newid hwnnw, ddod i rym.

Adran 25 - Arolwg o gynghorwyr ac ymgeiswyr aflwyddiannus mewn etholiadau lleol

80.Mae adran 25 yn diwygio adran 1 o Fesur Llywodraeth Leol (Cymru) 2011, sy’n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gynnal arolwg o gynghorwyr ac o ymgeiswyr aflwyddiannus mewn etholiadau cyngor yn eu hardal. Mae adran 25 yn dileu’r gofyniad i ffurf yr arolwg a’r cwestiynau gael eu nodi mewn rheoliadau ac, yn lle hynny, mae’n galluogi Gweinidogion Cymru i nodi’r rhain mewn cyfarwyddyd i awdurdodau lleol. Mae is-adran (4) yn mewnosod is-adran 3A ym Mesur 2011, sy’n ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi unrhyw gyfarwyddyd a roddir o dan adran 1 neu adran 2 o Fesur 2011.

81.Gallai cyfarwyddyd a roddir i awdurdodau lleol o dan adran 1 (fel y’i diwygiwyd), ymhlith pethau eraill, gynnwys cwestiynau sydd wedi eu hanelu at ganfod effaith unrhyw fentrau lleol a sefydlwyd i wella amrywiaeth ymhlith yr ymgeiswyr sy’n sefyll yn yr etholiad yr ymgymerir â’r arolwg ar ei gyfer.

Adran 26 – Platfform gwybodaeth am etholiadau Cymreig

82.Mae’r darpariaethau yn adran 26 yn ymwneud â sicrhau bod gwybodaeth am etholiadau Cymreig ar gael i helpu pleidleiswyr i gymryd rhan mewn etholiadau Cymreig. Mae is-adran (1) yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru drwy reoliadau sefydlu a chynnal platfform gwybodaeth am etholiadau Cymreig sy’n darparu gwybodaeth gyfredol am etholiadau Senedd Cymru ac etholiadau cynghorau sir a chynghorau bwrdeistref sirol yng Nghymru. Mae hefyd yn galluogi Gweinidogion Cymru i wneud rheoliadau (ond nid yw’n ofynnol iddynt eu gwneud) ynghylch gwybodaeth a ddylai fod ar gael ar y platfform mewn perthynas ag etholiadau cynghorau cymuned ac etholiadau maerol yng Nghymru.

83.Rhaid i’r rheoliadau a wneir gan Weinidogion Cymru o dan yr adran hon hefyd ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi a gosod gerbron y Senedd adroddiad ynghylch sut y maent wedi sefydlu’r platfform a’i gynnal. Rhaid i adroddiad gael ei gyhoeddi heb fod yn hwy na 12 mis ar ôl etholiad cyffredin i’r Senedd ac etholiad cyffredin i brif gyngor.

Adran 27 - Gwasanaethau i hybu amrywiaeth ymhlith personau sy’n ceisio swydd etholedig

84.Mae is-adran (1) yn gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i roi trefniadau yn eu lle ar gyfer darparu gwasanaethau i hybu amrywiaeth yn nodweddion gwarchodedig ac amgylchiadau economaidd-gymdeithasol personau sy’n ceisio sefyll i gael eu hethol yn aelodau o Senedd Cymru ac o gynghorau siroedd, bwrdeistrefi sirol a chymunedau yng Nghymru.

85.Diffinnir “nodweddion gwarchodedig” at y diben hwn yn is-adran (11) fel y nodweddion gwarchodedig yn adran 4 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010, sef—

(i)

oed;

(ii)

anabledd;

(iii)

ailbennu rhywedd;

(iv)

priodas a phartneriaeth sifil;

(v)

beichiogrwydd a mamolaeth;

(vi)

hil;

(vii)

crefydd neu gred;

(viii)

rhyw; a

(ix)

cyfeiriadedd rhywiol.

86.Mae is-adran (2) yn nodi’r materion y mae rhaid i Weinidogion Cymru roi sylw iddynt wrth gyflawni’r ddyletswydd hon. Rhaid i Weinidogion Cymru ystyried a oes grwpiau o bersonau â’r un nodweddion gwarchodedig sy’n cael eu tangynrychioli ymhlith aelodaeth Senedd Cymru neu gynghorau siroedd, bwrdeistrefi sirol a chymunedau. Mae tangynrychioli i’w ystyried drwy gyfeirio at y boblogaeth a wasanaethir gan y corff sy’n cael ei ystyried (is-adran (3)).

87.Rhaid i Weinidogion Cymru roi sylw hefyd i’r canlynol—

(i)

dymunoldeb lleihau’r anghydraddoldeb mewn canlyniadau sy’n deillio o anfantais economaidd-gymdeithasol, a

(ii)

dymunoldeb sicrhau bod gwasanaethau ar gael i bersonau ni waeth a ydynt (neu nad ydynt) yn aelodau o blaid wleidyddol gofrestredig.

88.Mae is-adran (4) yn darparu nad yw’n ofynnol i Weinidogion Cymru ddarparu gwasanaethau mewn cysylltiad â phob grŵp a dangynrychiolir sydd wedi ei nodi yn rhinwedd is-adran (2).

89.Mae is-adran (5) yn nodi rhestr hollgynhwysol o’r gwasanaethau y caniateir eu darparu o dan y trefniadau sy’n ofynnol gan yr adran hon. Y gwasanaethau yw gwybodaeth, cyngor, hyfforddiant, coetsio a mentora, profiad gwaith, cyfarpar, a chymorth â thasgau. Mae is-adran (8) yn darparu pŵer i Weinidogion Cymru i wneud rheoliadau i ychwanegu at y rhestr o wasanaethau a diwygio neu ddileu unrhyw wasanaethau a ychwanegir gan y rheoliadau.

90.Mae is-adran (6) yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru sicrhau, mewn unrhyw drefniant a roddir yn ei le o dan y ddyletswydd hon, fod Gweinidogion Cymru wedi eu gwahardd rhag gwneud penderfyniadau mewn achosion penodol ynghylch a yw unigolyn i gael gwasanaeth o dan y trefniadau.

Adran 28 - Cynlluniau cymorth ariannol i hybu amrywiaeth ymhlith personau sy’n ceisio swydd etholedig

91.Mae is-adran (1) yn galluogi Gweinidogion Cymru i ddarparu drwy reoliadau ar gyfer cynlluniau cymorth ariannol i gynorthwyo ymgeiswyr sy’n sefyll i gael eu hethol yn aelodau o Senedd Cymru neu o gyngor sir, bwrdeistref sirol neu gymuned yng Nghymru sydd ag amgylchiadau penodedig neu nodweddion penodedig i oresgyn unrhyw rwystrau rhag cymryd rhan yn yr etholiad sy’n gysylltiedig â’r nodweddion neu’r amgylchiadau hynny. Ystyr “penodedig” ac “a bennir” yw wedi ei bennu yn y rheoliadau (gweler is-adran (13)).

92.Mae is-adran (2) yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau i roi cynllun o gymorth ariannol yn ei le i gynorthwyo ymgeiswyr anabl mewn etholiadau o’r fath i oresgyn unrhyw rwystr rhag cymryd rhan yn yr etholiad sy’n gysylltiedig â’u hanabledd.

93.Mae is-adran (7) yn ei gwneud yn ofynnol nad yw’r cynlluniau cymorth ariannol y darperir ar eu cyfer gan reoliadau o dan yr adran hon yn cael eu gweithredu’n uniongyrchol gan bersonau a eithrir. Mae’r personau a eithrir wedi eu nodi yn adran 29, ac mae’r rhestr o bersonau a eithrir yn cynnwys Gweinidogion Cymru (fel aelodau o Lywodraeth Cymru), Gweinidogion y Goron, awdurdodau lleol ac eraill.

Adran 29 – Personau a eithrir

94.Mae’r adran hon yn rhestru’r personau na chaniateir iddynt weithredu cynllun o gymorth ariannol y darperir ar ei gyfer gan reoliadau o dan adran 28.

Adran 30 – Canllawiau ar gyfer pleidiau gwleidyddol i hybu amrywiaeth ymhlith personau sy’n ceisio swydd etholedig

95.Mae is-adran (1)(a) yn gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i ddyroddi canllawiau i annog pleidiau gwleidyddol cofrestredig i gasglu, crynhoi a chyhoeddi gwybodaeth benodedig am amrywiaeth ynghylch eu hymgeiswyr ar gyfer etholiadau’r Senedd. Mae’r termau ‘gwybodaeth am amrywiaeth’ a ‘penodedig’ wedi eu diffinio yn is-adran (3) o’r adran hon.

96.Mae is-adran (1)(b) yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ddyroddi canllawiau i annog pleidiau gwleidyddol cofrestredig i ddatblygu, cyhoeddi, gweithredu ac adolygu strategaethau i hybu amrywiaeth eu hymgeiswyr ac i gynorthwyo ymgeiswyr i oresgyn rhwystrau sy’n gysylltiedig â nodweddion neu amgylchiadau penodedig. Tra bo’r canllawiau yn is-adran (1)(a) yn ymwneud ag ymgeiswyr ar gyfer etholiadau’r Senedd, mae’r canllawiau a gyhoeddir o dan is-adran (1)(b) yn ymwneud ag ymgeiswyr ar gyfer pob etholiad Cymreig (a ddiffinnir yn is-adran (3)).

97.Mae is-adran (2) yn darparu bod rhaid i Weinidogion Cymru gyhoeddi canllawiau o dan yr adran hon; a hynny cyn 1 Mai 2025. Wedi hynny, rhaid i Weinidogion Cymru adolygu’r canllawiau a gyhoeddir o bryd i’w gilydd, gan roi sylw i’r cylch etholiadau sy’n berthnasol i is-adrannau (1)(a) a (b).

98.Mae is-adran (3) yn diffinio termau penodol a ddefnyddir yn yr adran hon.