Nodiadau Esboniadol i Deddf Yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2023

1. Cyflwyniad

2. Crynodeb a Chefndir

3. Sylwebaeth Ar Yr Adrannau

   1. Rhan 1 — Trosolwg

      1. Adran 1 — Trosolwg

   2. Rhan 2 — Henebion o ddiddordeb hanesyddol arbennig

      1. Pennod 1 — Termau allweddol

         1. Adran 2 — Ystyr “heneb” a “safle heneb”

      2. Pennod 2 — Cofrestr o henebion o bwysigrwydd cenedlaethol

         1. Adran 3 — Dyletswydd i gynnal a chyhoeddi cofrestr o henebion

         2. Adran 4 — Hysbysu perchennog etc. pan fo’r gofrestr wedi ei diwygio

         3. Adran 5 — Ymgynghori cyn ychwanegu heneb at y gofrestr neu ddileu heneb o’r gofrestr

            Adran 6 — Gwarchodaeth interim wrth aros am benderfyniad ar ddiwygiadau penodol sy’n ymwneud â’r gofrestr

         4. Adran 7 — Pan ddaw gwarchodaeth interim i ben

            Atodlen 1 — Diwedd gwarchodaeth interim ar gyfer henebion

         5. Adran 8 — Digollediad am golled neu ddifrod a achosir gan warchodaeth interim

         6. Adran 9 — Adolygu penderfyniad i ychwanegu heneb at y gofrestr etc.

            Adran 10 — Darpariaeth atodol ynghylch adolygiadau

            Atodlen 2 — Penderfyniad ar adolygiad gan berson a benodir gan Weinidogion Cymru

            Atodlen 6 — Achosion o dan Ran 2

      3. Pennod 3 — Rheolaethu gwaith sy’n effeithio ar henebion cofrestredig

         1. Adran 11 — Gofyniad i waith gael ei awdurdodi

         2. Adran 12 — Awdurdodi dosbarthau o waith

            Atodlen 3 — Awdurdodiad ar gyfer dosbarthau o waith

         3. Adran 13 — Awdurdodi gwaith drwy gydsyniad heneb gofrestredig

         4. Adran 14 — Gwneud cais am gydsyniad heneb gofrestredig

         5. Adran 15 — Declarasiynau o berchnogaeth mewn cysylltiad â heneb

         6. Adran 17 — Y weithdrefn ar gyfer penderfynu ceisiadau ac effaith rhoi cydsyniad

            Atodlen — Achosion o dan Ran 2

         7. Adran 18 — Pŵer i roi cydsyniad yn ddarostyngedig i amodau

            Adran 19 — Amod ynghylch y cyfnod y mae rhaid i’r gwaith ddechrau ynddo

         8. Adran 20 — Addasu a dirymu cydsyniad

            Atodlen 4 — Y weithdrefn ar gyfer gorchmynion sy’n addasu neu’n dirymu cydsyniad heneb gofrestredig

            Atodlen 6 — Achosion o dan Ran 2

         9. Adran 21 — Digollediad am wrthod cydsyniad heneb gofrestredig neu roi cydsyniad yn ddarostyngedig i amodau

         10. Adran 22 — Adennill digollediad a dalwyd o dan adran 21 ar ôl rhoi cydsyniad dilynol

         11. Adran 23 — Penderfynu’r swm sy’n adenilladwy o dan adran 22

         12. Adran 24 — Digollediad pan fo gwaith sy’n effeithio ar heneb gofrestredig yn peidio â chael ei awdurdodi

      4. Pennod 4 — Cytundebau partneriaethau henebion cofrestredig

         1. Adran 25 — Cytundebau partneriaethau henebion cofrestredig

         2. Adran 26 — Darpariaeth bellach ynghylch cytundebau partneriaethau henebion cofrestredig

         3. Adran 27 — Terfynu cytundeb neu ddarpariaeth mewn cytundeb

            Atodlen 5 — Terfynu drwy orchymyn gytundeb partneriaeth heneb gofrestredig

            Atodlen 6 — Achosion o dan Ran 2

         4. Adran 28 — Digollediad mewn perthynas â therfynu

      5. Pennod 5 Gorfodi rheolaethau sy’n ymwneud â henebion cofrestredig

         1. Adran 30 — Y drosedd o gyflawni gwaith anawdurdodedig neu dorri amod mewn cydsyniad

         2. Adran 31 — Pŵer Gweinidogion Cymru i ddyroddi hysbysiad stop dros dro

            Adran 32 — Hyd etc. hysbysiad stop dros dro

            Adran 33 — Y drosedd o dorri hysbysiad stop dros dro

         3. Adran 34 — Digollediad am golled neu ddifrod a achosir gan hysbysiad stop dros dro

         4. Adran 35 — Pŵer Gweinidogion Cymru i ddyroddi hysbysiad gorfodi

         5. Adran 36 — Cyflwyno hysbysiad gorfodi a’r hysbysiad yn cymryd effaith

         6. Adran 38 — Effaith rhoi cydsyniad heneb gofrestredig ar hysbysiad gorfodi

         7. Adran 39 — Apelio yn erbyn hysbysiad gorfodi

         8. Adran 40 — Pwerau i fynd ar dir a chymryd camau sy’n ofynnol gan hysbysiad gorfodi

            Adran 41 — Y drosedd o fethu â chydymffurfio â hysbysiad gorfodi

         9. Adran 42 — Gwaharddeb i atal gwaith anawdurdodedig neu fethiant i gydymffurfio ag amod mewn cydsyniad

      6. Pennod 6 — Caffael, gwarcheidiaeth a mynediad y cyhoedd

         1. Adran 43 — Caffael yn orfodol henebion o ddiddordeb hanesyddol arbennig

         2. Adran 44 — Caffael drwy gytundeb neu rodd henebion o ddiddordeb hanesyddol arbennig

         3. Adran 45 — Pŵer i osod heneb o ddiddordeb hanesyddol arbennig o dan warcheidiaeth

         4. Adran 46 — Darpariaeth atodol ynghylch gweithredoedd gwarcheidiaeth

         5. Adran 47 — Swyddogaethau cyffredinol gwarcheidwaid

         6. Adran 48 — Terfynu gwarcheidiaeth

         7. Adran 49 — Caffael a gwarcheidiaeth tir yng nghyffiniau heneb

         8. Adran 50 — Caffael hawddfreintiau a hawliau tebyg eraill dros dir yng nghyffiniau heneb

         9. Adran 51 — Cytundebau ynghylch rheoli henebion o ddiddordeb hanesyddol arbennig a thir yn eu cyffiniau

         10. Adran 52 —Pwerau perchnogion cyfyngedig at ddibenion adrannau 45, 50 a 51

         11. Adran 55 — Mynediad y cyhoedd i henebion sydd o dan reolaeth gyhoeddus

         12. Adran 56 — Pŵer i wneud rheoliadau ac is-ddeddfau mewn cysylltiad â mynediad y cyhoedd i henebion sydd o dan reolaeth gyhoeddus

         13. Adran 57 — Darparu cyfleusterau i’r cyhoedd mewn cysylltiad â henebion o ddiddordeb hanesyddol arbennig

      7. Pennod 7 — Cyffredinol

         1. Adran 58 — Y drosedd o ddifrodi henebion penodol o ddiddordeb hanesyddol arbennig

         2. Adran 60 — Cyfyngiadau ar y defnydd o ddatgelyddion metel

         3. Adran 61 — Gwaith ar gyfer diogelu heneb gofrestredig mewn achosion brys

         4. Adran 62 — Gwariant ar gaffael a diogelu henebion o ddiddordeb hanesyddol arbennig etc.

         5. Adran 63 —Cyngor gan Weinidogion Cymru a goruchwylio gwaith ganddynt

         6. Adran 64 — Gwariant gan awdurdodau lleol ar ymchwiliad archaeolegol

         7. Adran 65 — Pwerau mynediad i arolygu henebion cofrestredig etc.

         8. Adran 66 — Pwerau mynediad sy’n ymwneud â gorfodi rheolaethau ar waith

         9. Adran 67 — Pŵer mynediad i dir y credir ei fod yn cynnwys heneb o ddiddordeb hanesyddol arbennig

         10. Adran 69 — Darpariaeth atodol ynghylch pwerau mynediad o dan y Rhan hon

         11. Adran 71 — Trin a diogelu darganfyddiadau

         12. Adran 72 — Dilysrwydd penderfyniadau a gorchmynion penodol o dan y Rhan hon

             Adran 73 — Cais i’r Uchel Lys am adolygiad statudol o benderfyniad neu orchymyn

         13. Adran 74 — Tir y Goron

         14. Adran 75 — Dehongli’r Rhan hon

   3. Rhan 3 — Adeiladau o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig

      1. Pennod 1 — Rhestru adeiladau o ddiddordeb arbennig

         1. Adran 76 — Dyletswydd i gynnal a chyhoeddi rhestr o adeiladau

         2. Adran 77 — Hysbysiad o restru neu ddadrestru adeilad

         3. Adran 78 — Ymgynghori cyn rhestru neu ddadrestru adeilad

            Adran 79 — Gwarchodaeth interim wrth aros am benderfyniad o ran pa un ai i restru adeilad

            Atodlen 7 — Diwedd gwarchodaeth interim neu restru dros dro ar gyfer adeiladau

         4. Adran 80 — Digollediad am golled neu ddifrod a achosir gan warchodaeth interim

         5. Adran 81 — Adolygu penderfyniad i restru adeilad

            Adran 82 — Darpariaeth atodol ynghylch adolygiadau

            Atodlen 2 — Penderfyniad ar adolygiad gan berson a benodir gan Weinidogion Cymru

         6. Adran 83 — Cyflwyno hysbysiad rhestru dros dro

            Adran 84 — Rhestru dros dro mewn achosion brys

         7. Adran 85 — Diwedd rhestru dros dro

            Atodlen 7 — Diwedd gwarchodaeth interim neu restru dros dro ar gyfer adeiladau

         8. Adran 86 — Digollediad am golled neu ddifrod a achosir gan restru dros dro

         9. Adran 87 — Tystysgrif nad yw Gweinidogion Cymru yn bwriadu rhestru adeilad

      2. Pennod 2 — Rheolaethu gwaith sy’n effeithio ar adeiladau rhestredig

         1. Adran 88 — Gofyniad i waith gael ei awdurdodi

         2. Adran 89 — Awdurdodiad gwaith drwy gydsyniad adeilad rhestredig

         3. Adran 90 — Gwneud cais am gydsyniad adeilad rhestredig

            Adran 91 — Hysbysiad o gais i berchnogion adeilad

         4. Adran 92 — Y weithdrefn ar gyfer ymdrin â chais

         5. Adran 94 — Atgyfeirio cais at Weinidogion Cymru

         6. Adran 95 — Hysbysu Gweinidogion Cymru cyn rhoi cydsyniad

         7. Adran 96 — Rhoi neu wrthod cydsyniad

         8. Adran 97 — Pŵer i roi cydsyniad yn ddarostyngedig i amodau

         9. Adran 98 — Amod ynghylch y cyfnod y mae rhaid i’r gwaith ddechrau ynddo

         10. Adran 99 — Cais i amrywio neu ddileu amodau

         11. Adran 100 — Yr hawl i apelio yn erbyn penderfyniad awdurdod cynllunio neu fethiant awdurdod cynllunio i wneud penderfyniad

             Adran 101 — Y weithdrefn ar gyfer gwneud apêl

         12. Adran 103 — Penderfyniad ar gais ar ôl cyflwyno hysbysiad o apêl

         13. Adran 104 — Penderfynu’r apêl

         14. Adran 105 — Ceisiadau gan awdurdodau cynllunio a’r Goron

         15. Adran 106 — Ceisiadau sy’n ymwneud â gwaith brys ar dir y Goron

         16. Adran 107 — Addasu a dirymu cydsyniad

             Atodlen 8 — Y weithdrefn ar gyfer gorchmynion sy’n addasu neu’n dirymu cydsyniad adeilad rhestredig

         17. Adran 108 — Digollediad pan fo cydsyniad yn cael ei addasu neu ei ddirymu

         18. Adran 109 — Hysbysiad prynu pan fo cydsyniad wedi ei wrthod, wedi ei roi yn ddarostyngedig i amodau, wedi ei addasu neu wedi ei ddirymu

         19. Adran 112 — Camau gweithredu yn dilyn cyflwyno hysbysiad prynu

             Atodlen 9 — Camau gweithredu yn dilyn cyflwyno hysbysiad prynu

      3. Pennod 3 — Cytundebau partneriaethau adeiladau rhestredig

         1. Adran 113 — Cytundebau partneriaethau adeiladau rhestredig

         2. Adran 114 — Darpariaeth bellach ynghylch cytundebau partneriaethau adeiladau rhestredig

         3. Adran 115 — Terfynu cytundeb neu ddarpariaeth mewn cytundeb

            Atodlen 10 — Y weithdrefn ar gyfer gorchmynion sy’n terfynu cytundebau partneriaethau adeiladau rhestredig

         4. Adran 116 — Digollediad pan fo cytundeb neu ddarpariaeth yn cael ei derfynu neu ei therfynu

      4. Pennod 4 — Gorfodi rheolaethau sy’n ymwneud ag adeiladau rhestredig

         1. Adran 117 — Y drosedd o gyflawni gwaith anawdurdodedig neu dorri amod mewn cydsyniad

         2. Adran 118 — Y drosedd o ddifrodi adeilad rhestredig yn fwriadol

         3. Adran 119 — Pŵer awdurdod cynllunio i ddyroddi hysbysiad stop dros dro

         4. Adran 122 — Digollediad am golled neu ddifrod a achosir gan hysbysiad stop dros dro

         5. Adran 123 — Pŵer awdurdod cynllunio i ddyroddi hysbysiad gorfodi

         6. Adran 124 — Cyflwyno hysbysiad gorfodi a’r hysbysiad yn cymryd effaith

         7. Adran 126 — Effaith rhoi cydsyniad adeilad rhestredig ar hysbysiad gorfodi

         8. Adran 127 — Yr hawl i apelio yn erbyn hysbysiad gorfodi

         9. Adran 128 — Penderfynu apêl

         10. Adran 130 — Gorchymyn i ganiatáu camau sy’n ofynnol gan hysbysiad gorfodi

         11. Adran 131 — Pŵer i fynd ar dir a chymryd camau sy’n ofynnol gan hysbysiad gorfodi

         12. Adran 132 — Adennill costau cydymffurfio â hysbysiad gorfodi

         13. Adran 133 — Y drosedd o fethu â chydymffurfio â hysbysiad gorfodi

         14. Adran 135 — Gwaharddeb i atal gwaith anawdurdodedig neu fethiant i gydymffurfio ag amod mewn cydsyniad

      5. Pennod 5 — Caffael a diogelu adeiladau o ddiddordeb arbennig

         1. Adran 136 — Pŵer awdurdod cynllunio i gaffael adeilad drwy gytundeb

         2. Adran 137 — Pwerau i gaffael adeilad rhestredig yn orfodol at ddiben ei ddiogelu

            Adran 138 — Gofyniad i gyflwyno hysbysiad atgyweirio cyn dechrau caffael yn orfodol

         3. Adran 139 — Cais i stopio caffaeliad gorfodol

         4. Adran 140 — Cyfarwyddyd ar gyfer digollediad isafol pan ganiatawyd i adeilad fynd i gyflwr gwael yn fwriadol

            Adran 141 — Cais i ddileu cyfarwyddyd ar gyfer digollediad isafol

         5. Adran 142 — Dod â hawliau dros dir a gaffaelwyd yn orfodol i ben

         6. Adran 143 — Rheoli, defnyddio a gwaredu adeilad a gaffaelir o dan y Bennod hon

         7. Adran 144 — Gwaith brys i ddiogelu adeilad rhestredig

         8. Adran 145 — Pŵer i’w gwneud yn ofynnol i berchennog dalu costau gwaith diogelu

         9. Adran 146 — Darpariaeth bellach ynghylch adennill costau gwaith diogelu

         10. Adran 147 — Camau ar gyfer diogelu adeiladau rhestredig sydd mewn cyflwr gwael

         11. Adran 148 — Grant neu fenthyciad gan awdurdod lleol ar gyfer atgyweirio neu gynnal a chadw adeilad

             Adran 149 — Adennill grant a roddir gan awdurdod lleol

         12. Adran 150 — Grant gan Weinidogion Cymru ar gyfer atgyweirio neu gynnal a chadw adeilad, gardd etc.

         13. Adran 151 — Gweinidogion Cymru yn derbyn gwaddol ar gyfer cynnal adeilad

      6. Pennod 6 — Cyffredinol

         1. Adran 152 — Pwerau i fynd ar dir

         2. Adran 153 — Arfer pŵer i fynd ar dir heb warant

         3. Adran 154 — Gwarant i fynd ar dir

         4. Adran 156 — Adeiladau crefyddol esempt

   4. Rhan 4 — Ardaloedd cadwraeth

      1. Adran 158 — Dynodi ardaloedd o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig yn ardaloedd cadwraeth

      2. Adran 159 — Dyletswydd i lunio a chyhoeddi cynigion ar gyfer diogelu a gwella ardaloedd cadwraeth

      3. Adran 160 — Arfer swyddogaethau cynllunio: dyletswydd gyffredinol sy’n ymwneud ag ardaloedd cadwraeth

      4. Adran 161 — Gofyniad i ddymchweliad gael ei awdurdodi

         Atodlen 11 — Effaith adran 161 yn peidio â bod yn gymwys i adeilad

      5. Adran 162 — Awdurdodi dymchweliad drwy gydsyniad ardal gadwraeth

      6. Adran 163 — Cymhwyso Rhan 3 i ardaloedd cadwraeth

      7. Adran 164 — Gwaith brys i ddiogelu adeiladau mewn ardaloedd cadwraeth

      8. Adran 165 — Grant gan Weinidogion Cymru ar gyfer diogelu neu wella ardaloedd cadwraeth

      9. Adran 166 — Cytundebau ardaloedd cadwraeth

   5. Rhan 5 — Darpariaeth atodol ynghylch adeiladau o ddiddordeb arbennig ac ardaloedd cadwraeth

      1. Pennod 1 —Arfer swyddogaethau gan awdurdodau cynllunio ac awdurdodau lleol eraill

         1. Adran 167 — Ffioedd a thaliadau am arfer swyddogaethau

         2. Adran 168 — Trefniadau ar gyfer arfer swyddogaethau mewn perthynas â cheisiadau

         3. Adran 169 — Trefniadau ar gyfer cael cyngor arbenigol

         4. Adran 171 — Cyfraniadau tuag at wariant gan awdurdodau lleol

      2. Pennod 2 — Achosion gerbron Gweinidogion Cymru

         1. Adran 173 — Penderfynu apêl gan berson a benodir

            Atodlen 12 — Penderfynu apelau gan bersonau a benodir neu Weinidogion Cymru

         2. Adran 174 — Dewis o ymchwiliad, gwrandawiad neu weithdrefn ysgrifenedig

         3. Adran 175 — Gofynion gweithdrefnol

         4. Adran 176 — Pŵer Gweinidogion Cymru i gynnal ymchwiliad lleol

            Adran 177 — Pŵer person sy’n cynnal ymchwiliad i wneud tystiolaeth yn ofynnol

         5. Adran 178 — Mynediad at dystiolaeth mewn ymchwiliad

            Adran 179 — Talu cynrychiolydd a benodir pan fo mynediad i dystiolaeth wedi ei gyfyngu

         6. Adran 180 — Talu costau Gweinidogion Cymru

         7. Adran 181 — Gorchmynion sy’n ymwneud â chostau partïon

      3. Pennod 3 — Dilysrwydd penderfyniadau a’u cywiro

         1. Adran 182 — Dilysrwydd penderfyniadau a gorchmynion penodol sy’n ymwneud ag adeiladau

            Adran 183 — Cais i’r Uchel Lys am adolygiad statudol o benderfyniad neu orchymyn

         2. Adran 184 — Apelio i’r Uchel Lys yn erbyn penderfyniad sy’n ymwneud â hysbysiad gorfodi

         3. Adran 185 — Ystyr “dogfen penderfyniad” a “gwall cywiradwy”

            Adran 186 — Pŵer i gywiro gwallau cywiradwy mewn dogfennau penderfyniad

            Adran 187 — Effaith a dilysrwydd hysbysiad cywiro

   6. Rhan 6 — Asedau treftadaeth eraill a chofnodion

      1. Adran 192 — Dyletswydd i gynnal a chyhoeddi cofrestr o barciau a gerddi hanesyddol

      2. Adran 193 — Dyletswydd i gynnal a chyhoeddi rhestr o enwau lleoedd hanesyddol

      3. Adran 194 — Dyletswydd i gynnal cofnodion amgylchedd hanesyddol

      4. Adran 195 — Mynediad at gofnodion amgylchedd hanesyddol

      5. Adran 196 — Canllawiau i gyrff cyhoeddus penodol ynghylch cofnodion amgylchedd hanesyddol

   7. Rhan 7 — Cyffredinol

      1. Adran 197 — Pŵer i wneud gwybodaeth yn ofynnol drwy hysbysiad

         Adran 198 — Troseddau mewn cysylltiad ag adran 197

      2. Adran 199 — Gwybodaeth am fuddiannau yn nhir y Goron

      3. Adran 201 — Sancsiynau sifil

      4. Adran 202 — Gwneud hawliadau am ddigollediad

         Adran 203 — Penderfynu hawliadau digollediad gan yr Uwch Dribiwnlys

         Adran 204 — Digollediad am ddibrisiant yng ngwerth tir

      5. Adran 205 — Cyflwyno hysbysiadau a dogfennau eraill: cyffredinol

         Adran 206 — Darpariaeth ychwanegol ynghylch cyflwyno i bersonau sydd â buddiant mewn tir neu sy’n meddiannu tir

      6. Adran 208 — Tir Eglwys Loegr

      7. Adran 209 — Rheoliadau o dan y Ddeddf hon

      8. Adran 211 — Darpariaeth ganlyniadol a darpariaeth drosiannol etc.

         Atodlen 13 — Mân ddiwygiadau, diwygiadau canlyniadol a diddymiadau

         Atodlen 14 — Darpariaethau trosiannol a darpariaethau arbed

      9. Adran 213 — Enw byr

4. Cofnod Y Trafodion Yn Senedd Cymru